|
مقدمه :
انوع پوششها : در مطالعه پوششهاي مختلف آنچه تاكنون ديده شده است بدين شرح مي باشد :
1) طاقها : براي پوشش دهانه هاي كم عمق يعني دهانه هايي كه عمق آن كمتر زا عرض دهانه طاق است نظير درگاه ها و لنگه طاقها به كار برده مي شود .
2) ازج : براي پوشش دهانه هايي كه عمق آنها بيشتر از دهانه طاق است نظير راه روها و ايوانها مورد استفاده است .
3) گنبدها : براي پوشش محلهايي كه نقشه آنها به صورت مربع آماده پوشش شده است نظير گنبد خانه ها به كار مي رود .
4) براي پوششهايي كه از تركيب دو نوع اول و دوم نظير پوششهاي طاق و چشمه با پوششهايي كه با استفاده از دو نوع اول و سوم ساخته ميشود نظير چهارطاقها و شبستانها استفاده مي شود .
طرز اجراي پوششها :
1) طاقهاي رومي : عبارتند از طاقهايي كه آجرچيني و يا سنگ چيني آنها به همان خوبي است كه جزرها و يا ديوارهايي كه طاق روي آن زده مي شود انجام مي گيرد يعني رگ سنگها و يا آجرها عيناً به همان طريق كه در جرزها پيدا شده درروي طاق نيز از دو طرف ادامه پيدا كرده و دررأس پوشش به يكديگر فعال مي گرد و در اين طرز اجرا معمولاً از غالب بندي زيرطاق بايد استفاده كرد
2) طاقهاي ضربي : دراين طرز طاق زني كه در بين بناها بيشتر متداول است رگهاي آجر طاق برخلاف طاقهاي نوع اول كه به موازات آجرچيني دويارها و جرزها است عمود گردد آجر ديواره ها مي باشد و بدين جهت لازم است در ابتداي كار رگ اول طاق به نحوي تعبيه شود كه بستري براي رگهاي ديگر باشد تا بتوان رگهاي بعدي را به آن چسباند .
3) طاقهاي تيغه اي : در اين نوع طاقزني آجرها را برخلاف دو نوع قبلي كه پهنا روي هم قرار مي دهند به صورت تيغه اي يعني اطرف ضخامت با يكديگر پيوند مي دهند .
4) طاقهايي كه از اجراي آنها ار دو يا چند نوع طاق زني ذكر شده قبلي تركيب شده و بسته به سليقة استادكاران و محل آن مورد استفاده قرار مي گيرد هر كدام از آنها نام مخصوص خود را دارند .
5) طاقهاي دورچين : به جز طاق زينتهاي فوق الذكر كه بيشتر د رطاق مخازن از آن استفاده ميشود در پوششهاي قبه اي نوع ديگري آجرچيني بهعمل مي آيد كه به دوره چيني معروف است . و آن به طريقي است كه هر رگ به طور مورب بر مقطع افق گنبد كه دايره اي شكل است روي رگ ديگر چيده مي شود با توجه به اينكه از داخل و يا خارج منحني قوس گنبد را تبعيت مي كند .
به طور كلي فضاهايي را كه در ساختمانها براي پوشش در نظر مي گيرند به چهارنوع مي توان تقسيم كرد :
اول : فضاهايي كه در داخل ديوارها و بين جرزها قرار مي گيرد .
دوم : فضاهايي كه با نقشه مسطيل شكل هستند مانند اتاقها .
سوم : فضاهايي كه با نقشه مربعي شكل مستند نظير گنبد خانه ها .
چهارم : فضاهاي وسيعي كه لازم است براي پوشش . آنها را به قطعات كوچكتر به شكل مربعهاي مجاور هم تقسيم كرد ماند شبستانها كه در هر يك از آنها طرز كار بر شيوه اي بوده ودر هر دوره از تاريخ معماري به نحوي عمل شده سات و در پوش هر يك از فضاهاي فوق الذكر اعم از اينكه پوشش به شيوه رومي يا ضربي انجام گرفته شود تقسيمات زير را ميتوان در انها ملاحظه كرد :
اول : طاق درگاهها به طور اعم براي درها و پنجره ها
دوم : طاق بين جرزها و يا روي ستونها براي پوشش طاق و چشمه و شبستانها
اجراي پوشش در طاقها :
اول : اجرا به روش رومي ، در اجراي طاق به اين روش همان طور كه گفته شد پس از آماده شدن ديوارها و جرزها و يا ستونها اول قاب بندي طاق انجام پذيرفته و سپس آجر چيني از دو طرف انجام مي گيرد . در قالب بندي كه مطابق دور مورد نظر انجام مي شود معمولا دو نوع عمل مي كنند : يكي در تمام عمق طاق قالب بندي مي شود و ديگر فقط در دو طرف طاق قالب گذارده مي شود .
دوم : اجرا به شيوه ضربي ، در اين طاق زني ابتدا يك قالب به صورت تويزه تهيه مي شود در شروع طاق نصب كرده و روي آن يك رگ آجر به صورت تيغه بنا مي كنند و از هر طرف يك رگ آجر ديگر به آن مي چسبانند پس بعد از آنكه ملات اين سه رگ خود را گرفت بقيه آجر كاري رگهاي طاق تا عمق مورد نظر به اين قسمت اطلاق گرديده طاق را تمام مي كنند البته در اين شيوه پس از انجام كار آجر كاري سقف ، قالب يا تريزه برداشته مي شود تا براي ديگر طاقها مصرف شود.
طاقهاي آهنگ :
به مناسبت ساختماني روستايي پيش از اين درباره اين نوع طاق سخن گفته ايم . شرح داديم كه آنرا مانند گنبد با دو شيوه مي سازند يكي با آجر مسطح ( هره ) بين قوسهاي عرضي نزديك بهم يا بارجهاي ضخيم مايل مثل عباس آباد بر سر راه تهران به مشهد كه نشان مي دهد چگونه قسمت خالي بين آخرين رج طاق و نماي ساختمان پر شده است و ثابت مي كند كه در بيشتر موارد آخرين رج مايل طاق را تمام مي كند .
از سوي ديگر طاقها ي ايراني با آجر و خشت خام در فضاي باز ساخته شده است و غالبا بارجهاي مايل بنا گرديده در حاليكه طاقهاي يوناني با سنگ لاشه و بر روي قالب بنا گرديده اند .
بديهي است كه در معماري بناهاي بزرگ تاريخي طاق ضخيم است كه غالبا مورد استفاده قرار مي گيرد . تا آنجا كه ممكن است آنرا توسط بندهاي شعاعي و سپس بارجهاي مايل و غير مايل بلند مي سازند .
در موزه تهران كه ايوان ورودي آن داراي قوسهاي عرضي ( تريزه ) نسبتا نزديك بهم بر روي قالب ساخته شده و فاصله بين آنها را در فضاي باز با بندهاي شعاعي تا رأس طاق پر شده است در ايران طاقهايي با ابعاد نسبتا وسيع كه تقريبا نزديك به آن نوع بناهائي است كه خان ارطمه بغداد آنرا مجسم مي سازد ساخته اند ليكن عملكرد آنها كمي مختلف و متنوع مي باشد به نظر مي رسد آنگونه كه معمولا نصور مي رود تعداد آنها ميزان هم زياد نيست . آنهايي كه مسجد جامع تبريز و نمازخانه مسجد جامع يزد و نمازخانه هايي كه در طي قرن پانزدهم از يك سلسله قوسهاي دوگانه عرضي ( تويزه ) نسبتا نزديك يكديگر تركيب يافته كه بوسيله طاقهاي سطحي بهم وصل گرديده و مانند طاقهاي يزد ، اصفهان و ابرقو داراي پنجره هاي جانبي است و يا مانند طاقهاي تبريز و تربت شيخ جام فاقد پنجره مي باشد و در بالاي آنها يا گنبدهاي كوچكي با پنجره تعبيه گرديده است و چنين قبه هايي را فاقدند و به واسطه توسعه اين خصوصيات است كه اصطلاح طاق آهنگ با آنها داده شده است .
طاقهاي خر پشته اي :
هنگام سخن گفتن درباره طاقهاي ايران باستان شووازمي در كتاب تاريخ معماريش چنين نوشته است بنظر مي رسد طاق طبيعي كه آخر طاق خر پشته اي مي گويند آنست كه چهار ديوار محوطه در حالي كه در بالاي فضاي خالي بتدريج انحناء پيدا مي كردند ادامه مي يافتند ليكن براي اين كار قالبهايي الزام بود .
پيش از اين به مناسبت ساختمان چهار طاق نياسر كه ساسانيان كاملا قادر بودندكه چنين طاقهايي بسازند هر چند كه هيچ نوع نمونه از آن را تا كنون نشناخته اند ليكن تا به امروز معماري روستايي ايران از اين نوع طاق مي سازد .
در معماري بناهاي بزرگ با استفاده از همان شيوه ساختماني يعني روشي كه مبني بر كاربرد باريكه است از نوع طاقهاي معروف به خرپشته يا را نيز مي ساختند و هنوز هم مي سازند . در يك بررسي مختصر به يك بناي بسيار جالب بين مشهد ومرز افغانستان برسرراه قديم نيشابور به مشهد كه به رباط مشرف مرسوم است وتاريخ آن به قرن ششم هجري مي رسد (قرن دوازدهم ميلادي ) و چنين توصيف شده است :
توسط يك قوس چوبي يا چنانچه دراين ناحيه كويري خراسان نميتوانستند چوب لازم را براي قالب فراهم زند قوسهاي مسلح باني كار طاق زني را انجام ميدادند بدين طريق كه بنايان سئولا اجراي كار دوقوس به ضخامت سه آجر ساخته و آنها را از دوسوي محورهاي تالاري كه مي ابيستي پوشيده شود نصب مي كردند وفاصله هر يك از اين قوسها تاقوس ديگر كمتراز يك متر است .
سپس در فضاي باز و خالي طبق روش معمولي كه بدان خو گرفته بودن به پركردن فاصله هاي بين قوسهاي گچي مي پرداختند با ايجاد يك چنين پلي بعرض تقريباً كمتر از يك متر كه به اندازه كافي در برابر فشارهاي جانبي مقاوم بودند چهار نيم قوس را ازهر دو طرف بدان متكي مي ساختند پس از پر كردن پل دوم كه عرض آن يك متر بود وبدين طريق ساخته ميشد وظيفه بنايان اين بود كه چهار زاويه طاق را بنا كنند . اين عمل كاري است بسيار ساده كه بنايان معمولي ايراني پيوسته آنرا در فضاي خالي بافت خام هم انجام ميدهند .
طاقهاي ديگري از اين نوع در اصفهان در بخش مظفري مسجد جمعه مي يابيم ولي اصالت آنها كمتراستبطوريكه نمي توان دانست كه آيا آنها متعلق بهمان تاريخ هستند كه ساختماني كه بخشي از آن محسوبميشوند بنا گرديد يا اينكه بازسازي شده يا از آن موقع تغييراتي در آن بوجود آمده است .
روش ساختن هميشه يكي است : بكمك قوسهاي سبك پلي بصورت صليب برقرار مي كنند تا سقفهاي طاق كه در زوايا زده مي شود برآن متكي گردد و يكي از اين حالات پلي در هر سمت از سه قوس تركيب مي شود يكي بر روي محورطاق و دو قوس ديگر در دوطرف آن بفاصله ؟ سه آجر چون پركردن پايه ها و زوايا يا آجر هدل (افقي (بطرز هره ) كه با ملاط خشته گچ بيكديگر چسبيده اند انجام گرفته و اين طاق فيلي قديمي نيست . در حالات ديگر چون هر دو پل بطور صحيح نصب شده درمحل تقاطع آنها گنبد كوچكي قرار ميگيرد كه گردي آنهشت ضلعي است و سطوح هشت ضلعي برروي قوسهاي مايل Biais قرار دارد طبق معمول آجر چين زوايا بر پلها متكي است .
طاقهاي چهار بخش :
به تقليد معمارهاي غربي درايران طاقها به چهار بخش ساخته شده است . تعدادي چند از اين نوع طاق در مسجد عتيق شيراز و دوبخش از مسجد جمعه نطنز كه مورخ سال 9-7 هجري است و در مسجد جمعه ورمين بتاريخ 722 و 726 هجري وبدون شك در جاهاي ديگري مانده است و معذالك بنظر ميرسد كه اين طاقها بد ساخته شده كه در ايران نمي توانسته بهتر از اين باشد . چيزي بجز خاطره يك هوسبازي عصر مغول را بازگو نمي كند .
در واقع يك طاق چهار بخش چيست ؟
طاق چهار بخش در اصل چكيده ايست كه ازتقاطع دو طاق آهنگ هم ارتفاع و هم عرض حاصل شده باشد . فايده اين نوع طاق براي سازنده اينست كه ميتوان ديوارهاي تالاري راكه طاق آنرا مي پوشاند كلاً حذف كرد وبدين طريق وضعي حاصل مي شود كه ميتواند روزنه هاي وسيعي ايجاد كرد اين همان سرگذشت طاقهاي گوتيك است .
همان طو ركه دانشهاي وارده توسط طاقها دربخش هاي عمده به زواياي هر دهانه يا چشمه از طريق قوسهاي جناعي منتقل مي گردد طاقهاي ساده چهار بخش نيز قسمت عمده دانششان را بهزواياي طرح خودتوسط خميدگي قوسها منتقل ميسازد .
در ساخمانهاي معمولي اين طاقها كه با سنگ چين ، صورت گرفته اين دست سنگ چين انحناي قوسها Voussoire aretiers است كه نيروها را جذب كرده منتقل مي سازد اين همان چيزي است كه بعضي از انواع معماري ها آن را بازگو مي كنند مانند معماران قرن هفدهم فرانسه كه تستهاي قوسها گاهي اوقات از سنگهاي تراشيده تشكيل يافته در حالكيه بقيه طاق همه آجرساخته شده است .
درايران طاقهاي چهار بخش كلاً با آجر ساخته شده است طاقهاي چهار بخش شيراز و طاقهاي ورامين از اينگونه هستند كه اگر دقت نمائيد كه يك بند مداوم برروي خط تلاقي دوقسمت طاق ديده يمشود يعني جايي كه بايد اين طاقها از قسمتهاي ديگر مقاومت رباشند . برعكس ضعيفترين قسمتهاست بطوريكه كه حتي تعداد زيادي از آجرهاي محل تلاقي هم از بين رفته است . از سوي ديگر بسيار محتمل است كه اين طاقها را نميتوانسته اند بدون كمك قابهاي چوب كه اينقدر گران قيمت است بسازد در حقيقت معماري ايرانيهميشه مقيد بوده است كه اجباراً بدون كاربرد چوب انجام گيردويدگر اينكه اگر گنبد مداوم ازاعصار قديم در ايران مورد استفاده قرار مي گرفته بعلت اين بوده است كه اجراعي آن احتياج به كاربرد قالب نداشته است . ساختمان طاقهاي چهار بخش با فرج زياد و نتيجه بد كاملاً روشن مي سازد كه اين طاق كمتر درايران موفقيت پيدا كرده است .
|
تبادل لینک هوشمند 
ورود
اعضا:
<-PollName->
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت: