پيشگفتار :

چه كسي باور دارد كه حدود منطقه اي زماني از آمودريا تا هندوكش و شامل               ماوراء النهر و سجستان (افغانستان ) بوده باشد، و زماني تحت ارادة ساسانيان كه حاكم آنرا اسپهبد مي ناميدند و چهارمرزبان تحت ارادة اسپهبد ، اول : مرو ،شاه جهان ، دوم : بلخ ، تخارستان ، سوم : هرات ، بوشنج و بادخير و سجستان وچهارم ماوراء النهر .

زماني ديگر مغول براين ديار تاخته و از سرهاي مبارزين اين ديار مناره ها ساخته و درزمان تيموريان مردان و زنان را كه از ظلم به ستوه آمده بودند گردن زدند و شهر را دوباره با خاك يكسان نمودند ؟

اين سرزمين در دورهاي مختلفه تاريخي بواسطه موقعيت جغرافيايي داراي اهميت نظامي و سياسي و تجاري و مذهبي بوده و سدي در مقابل هجوم قبايل وحشي مي‌باشد و اين اهميت هنوز نيز باقي است . زيرا تنها راه هندوستان كه از شمال خراسان و از دره هرات گذشته به تنگه خيبر متصل مي گردد و هندوستان را در معرض تهديد قرار مي‌دهد . شايد حدس زده باشيد اما اين همه در ذهنتان نگنجد . بله اينجا طوس است شهر هزاره ها و تمدن ها و مظلوميت ها . ويرانه اي بازمانده و زخمي از ستم در زمان ما ، اما مسئله ما شهر طوس نيست . چرا كه بارها در اثين مورد ديده ايد و شنيده ايد ما اينبار طوس را ديگرگونه مي خواهيم بشما بنمايانيم .

طوس را نه با فردوسي و معشوق طوسي بلكه با يكي از مفاخر عالم اسلامي             مي خواهيم اين شهر را بررسي كنيم و بنايي ناشناخته و پرمرز و راز كه سالها استوار ايستاده و هر ذره خاكش و هر آجرش و در هر گوشه اش خاطره اي در خود دارد از سالهاي مظلوميت و رنج ، گرد سم ستوران سلجوقي ، مغول ، تيموري و ديگران را برخود تحمل نموده اما همچنان پايدار و استوار با تاريخي ناشناخته در مقابل شما قرار گرفته ، ما به همراه ديگر يارانمان به بازشناسي اين بناي ديرين و اين شهر كهن پرداخته ايم تا شايد بتوانيم فصل تازه اي را در تاريخ ايران اسلامي و همچنين بازشناسي اين بناي قديمي بازگشاييم .

1- موقعيت بنا : اين بنا در فاصله 25 كيلومتري شمال غربي مشهد و نزديك آرامگاه فردوسي قرار دارد ، اهميتش به اين خاطر است كه تنها بناي باز مانده از شهر قديم طوس مي باشد .

2-  مختصري در خصوص شهر طوس : در تاريخ اسطوره اي ، بنياد شهر طوس را به جمشيد پيشدادي و تجديد بناي آنرا به طوس پسر نوذر نسبت مي دهند كه نام محل نيز از نام وي گرفته شده است . به اعتقاد بعضي از محققان بعد از حمله مغول تا نيمه اول قرن نهم هجري شهر طوس معمور و آبد بوده اما بعد از قتل عام دوره تيموري و تقريباً از نيمه دوم قرن نهم هجري كم كم از اهميت آن كاسته شد . شهر مشهد در نزديكي آن به علت وجود قبر مطهر امام هشتم ، امام رضا (ع) داراي اهميت و مركزيت گرديد بطوريكه در دوران افشاريه شهر مشهد به عنوان پايتخت كشور محسوب شد و در دوران قاجار تا اندازه زيادي شهر طوس از يادها رفت .

3- تاريخچه بنا: بناي هارونيه بطوريكه ذكر شد تنها بناي بازمانده از شهر طوس مي باشد و عوام آنرا به نام زندان هارون مي شناسند به همين دليل به هارونيه معروف شده ، طبق مستندات تاريخي نميتوان از اين مكان به عنوان زندان ياد كرد ، هارون در بهار سال 193 هجري قمري وفات يافته در حاليكه اصل بنا را با توجه به فرم معماري مربوط به قرن هشتم هجري ( دوره ايلخاني ) مي دانند كه الحاقاتي در دوره تيموري به آن افزوده شده است ، لذا اين بنا با اسلوب معماري عصر هارون الرشيد خليفه عباسي ارتباطي ندارد . به روايت تاريخ به سال 791 هجري قمري ميرانشاه پسر تيمور شهر طوس را بكلي ويران و جمع بسياري را قتل عام نمود و روايت هست كه در محل دروازه ورودي شهر طوس كه رودبار خوانده ميشده سرهزار نفر ابوبكر نام را مدفون كرده اند كه امروزه احتمالا اين واقعه به صورت نقل سينه از هزار به چهل سيد و شهادت آنان در اين مكان تغيير يافته و مدفن آنان را به اين بنا كه به هارونيه معروف است نسبت مي دهند .

4- كاربري بنا : در كاربري بنا و هدف از احداث آن نيز اختلاف نظر وجود دارد ، برخي اينجا را مدرس يا خانقاه و همچنين دفن امام محمد غزالي مي دانند و برخي ديگر اينجا را مسجدي مي دانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روي آتشكده ، ساساني ساخته شده است . آقاي دكتر علي شريعتي در كتاب راهنماي خراسان مي نويسد كه ، بقعه هارونيه بنائي است مقبره مانند كه تا حدودي طرح يك آتشكده را در نظر مجسم ميسازد . در خصوص هارونيه اشخاصي مثل سرپرستي سايكس و فريزر انگليسي و خانيكف روسي در سفر نامه هايشان و هر تسفلد مستشرق آلماني در كتاب ( ابنيه و آثار تاريخي ايران و همچنين شمس المحد ثين خراساني در يادگار طوس و ابن بطوطه در سفر نامه ابن بطوطه و صنيع الدوله در مطلع الشمس و تعدادي ديگر اظهار نظر             كرده اند . در حفاريهائي كه در سال 1354 انجام گرفت ضمن پيدا شدن سفال هاي مربوط به دوران سلجوقي ، تيموري ، صفوي ، جرز بسيار قطوري از سنگ و ملات ساروج كه كاملا تدائي كننده فونداسيون آتشكده هاي ساساني است مشاهده شد و نتايج آثار بدست آمده حاكي است كه اين بنا سابقه اي خيلي پيش از قرن هشتم داشته است . از مجموع مطالب تاريخي و وضع فعلي بنا مي توان نتيجه گيري كرد كه اين مكان بخشي از يك مجموعه معماري شامل مسجد ، خانقاه و مدرس بوده است كه از آنها همين اثر باقي مانده مابقي ملحقات به مرور زمان بر اثر عوامل طبيعي از بين رفته اند در سال 1347 طبق تصميم انجمن آثار ملي وقت با توجه به شواهد كوچك و انگاره هايي كه در روايات موجود بود سنگ مقبره اي را به عنوان ياد بود امام محمد غزالي در جلوي ايوان بنا كار گذاشتند .

5- عماري بنا : بطوريكه گفته شد تاريخ دقيق ساختمان اين بنا مشخص نيست و هيچگونه كتيبه اي مبني بر تاريخ ايجاد بنا و باني و يا نام هنرمندان آن وجود ندارد . اين بنا كلا آجري است و هيچگونه تزئين كاشي در آن بكار نرفته است . اين بنا بصورت چهار ضلعي به ابعاد 19*5/27 متر ساخته شده و داراي يك ورودي در سمت جنوب با سردر فوق العاده رفيع بدون تزئينات كاشي و تماما آجر و سپس گنبد خانه كه در سطح وسيعي پوشيده است و داراي گنبدي روپوش به قطر 12 متر ميباشد ، درون گنبد و داخل آن ساده است . مقرنس كاريهائي نيز مربوط به دوره تيموري در رواق وسطي پشت ضلع شمالي گنبد خانه ديده مي شود . به مقدار فراوان و در فواصل معين در پايين جرزها به منظور ايجاد حالت الاسيتسيته و تحمل تكان ها و لرزش ها از چوب استفاده شده است اين بنا با مقبره خواجه نظام الملك در اصفهان و مقبذه سلطان سنجر در مرو و مقبره سلطان محمد خدابنده در سلطانيه قابل مقايسه است . پروفسور سان بالوزي در مقاله اي با عنوان تاثير معماري گنبد سلطانيه بر ساختمان گنبد سانتاماريا دلفيوره ، گنبد اين بنا ( هارونيه ) را با گنبد سلطانيه و كليساي سانتاماريا دررم مقايسه كرده است البته در زماني اين مقاله نوشته شده كه پوشش خارجي گنبد هارونيه وجود نداشته است ، اين يكي از اولين بناهائي است در خراسان كه بعد از تشكيل دفتر فني حفاظت آثار باستاني ، خراسان در سال 1346 مورد مرمت و تعمير اساسي قرار گرفت و در مورد وضعيت فعلي آن بايد گفت كه در حال حاضر با تعميراتي كه در سالهاي گذشته توسط ميراث فرهنگي خراسان انجام گرفته از نظر استحكام وضع كاملا رضايت بخشي را دارد .

اما علت ويراني بنا را مي توان كاملاً شناخت چرا كه طوس پيش از آنكه سناباد روبه آبادي همواره از بهترين شهرهاي خراسان بوده و چون حضرت امام (ع) در سناباد مدفون گرديدند مردم طوس بدانجا توجه كردند و شهر طوس روبخرابي نهاد .

مضافاً به اينكه بعد از ضرب و شتم هاي رژيم هاي حاكم بر اين سر زمين مردم پيش از پيش كوچ كرده و به علت علائق مذهبي ، به قبر مقدس حضرت رضا ( ع) پناهنده                    شدند ، باري اين بنا از تاريخ 901 به بعد در بحبوحة يك كوران تعصبات مذهبي قرار ميگردد و پس از ويراني شهر طوس در بياباني باير دور از مردم روزبروز ويران و ويران تر ميگردد و كم كم به بوتة فراموشي سپرده شده در حاليكه ميشود گفت كه اين بنا يكي از بناهاي معروف فرهنگي و علمي تاريخ ايران اسلامي است ، يا مي تواند بوده باشد .

« مزيت هاي نا نسبت به ساير بناها »

چنانكه قبلاً گفته شد بنا در دوره ساساني ساخته و تكميل شده اما مسلم آنكه در دورة سلجوقي بنا استوار گشته و در دورة تيموري الحاقاتي به آن اضافه شده كه البته ناتمام مانده و اين ميتواند بر اثر هجوم ميرانشاه تيموري باشد كه قبلاً هم ذكرش آمد . چرا كه در بناهاي دروة تيموري ازكاشي كاري و همينطور بنا از نظر عظمت ، قطر پايه ها و قدرت ايستايي در كف و در گنبد واقعاً داراي معماري خاصي است و همينطور از تفاع زياد اين بنا نيز جاي تعجب دارد .

بناهاي ديگري درايران از اين دوره داريم ( مزار سلطانيه ) ولي به اين ارتفاع و هيئبت نيست ، مقرش كاري ها نيز مربوط به همين دوره ( تيموري ) است .

بهر حال عظمت و زيبايي اين بناي آجري خود حاكي از هنر معماري اسلامي در ايران است .

« حفظ و نگهداري بنا »

با توجه به سياست رژيم قبل در زمينة فرهنگي مبني بر اسلام زدايي و ملي گرايي توجه زيادي به اين بنا نشده اما در عوض بناي مقبرة فردوسي به صورت گسترده اي توسعه يافته ، رويهم رفته براي خالي نبودن عريضه كارهايي از سال 47 بر روي بنا آغاز شده كه بيشتر بخاطر استحكام بخشيدن و محكم كردن پي ها بوده است . از جمله اقدامات انجام شده - ايجاد كانالي است براي يافته كه بيشتر آن بعد از انقلاب اسلامي بوده بشرح زير              مي باشد .

1-   مرمت مقرشهاي داخل بقعه و رواق پشت

2-   گچكاري غرفات در بدنه هاي داخلي

3-   خاكبرداري ( پي كردن )

4-   ايجاد كوره پوش و پوشش محل خاكبرداري

5-   پي بندي هاي داخلي

6-   آجر فرش كف بقعه

7-   چيدن سردر ايوان اصلي و پوشش طاق ايوان

8-   تعمير نماهاي خارجي تا لبه پشت بام

9-   اجياء مجدد طاق نماهاي پشت سردر ايوان اصلي

10- محصور كردن محوطه و تهيه و نصب در ورودي

در حال حاضر اين بنا ايرادي ندارد ، تنها مسئله ، تزئينات آن است ، مثلاً در ورودي اصلي زبايي محوطه و تميزي اطراف و گماردن مستحقط كه باعث جلب توريست بيشتر            مي شود و حتي ديدگاه خاصي را مي توان براي زائران داخلي بوجود آورد .

*معرفي آيينه خانه سردار مفخم    *

بنايي كه امروزه آيينه خانه مفخم ناميده مي شود .ساختماني است رفيع وباشكوه كه در شمال شهر بجنورد واقع شده است .

اين بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصري درشمال خراسان است كه در گذشته داخل باغ بزرگي قرار داشته وهمراه ابنيه ي ديگراز جمله عمارت مفخم-دروازه ورودي حوض خانه-
باغ فواره و كلاه فرنگي تشكيل دارالحكومه مفخم را مي داده كه عمارت كلاه فرنگي بر اثرزلزله شديدي كه در بجنورد رخ داد تخريب شد وهم اكنون تنهاآيينه خانه و عمارت مفخم
بجاي مانده است.

بناي 130ساله آيينه خانه كه محل كنوني اداره ميراث فرهنگي وموزه مردم شناسي بجنورد
 مي باشد-درسال 1376خريداري و پس از مرمت در سال 1379بهره برداري و به شماره 31167در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است .

باني اين اثر يارمحمد خان سهام الدوله بجنوردي معروف به سردار مفخم و معمار آن
 ممتحن الملك شقاقي بوده كه مدرسه شهيد مطهري تهران سپهسالار سابق از جمله كارهاي اوست –كه پس از تحصيل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدين شاه جهت گذراندن تحصيلات عاليه در رشته معماري به فرانسه اعزام وپس ازرجعت به كا ر احداث كاخ هاي                                      بزرگان گمارده شد.

معماري بنا تلفيقي است از معماري سنتي ايران و برداشت هايي از معماري مدرن اروپا بوده كه بصورت اشكوبه وبا سقف شيرواني و مصالحي همچون آجر- ماسه – گچ – ملات ساروج
پي سنگي وشفته آهك است و كاشي كاري آن كار هنرمندان اصفهاني مقيم بجنورد بوده است.

*لازم به ذكر است كه سقف عمارت پوشش سفال داشته كه در تعميرات بعدي تبديل به
سقف شيرواني گالوانيزه شده است

تالار آيينه

     آيينه به معناي شكل وديوارو نيز يكي از نيروهاي تشكيل دهنده انسان است .خانه در
كتاب هاي مقدس اديان مختلف وجمله اوستا كتاب مقدس زردشتيان فراوان به كار رفته است.اين واژه قبل از اسلام ونيز دردوره هخامنشييان كار برد فراواني داشته است و اما آنچه اطلاق نام آيينه خانه را بر اين بنا موجب گشته وجود تالاري با تزئينات آيينه كاري در طبقه فوقاني است كه به عنوان فضاي اداري و ديواني جهت ملاقات هاي رسمي سردار مفخم حاكم بجنورد و بر پايي مراسم تشريفات نظامي و رايزني در باب مسائل سياسي واجتماعي با سران ايل شادلو وديگر رجال مطرح قاجارمورد استفاده قرار مي گرفته است .

از نكات قابل توجه اين تالار وجود تصاوير134تن از شخصيت هاي بر جسته عصر صفوي تادوره قاجار و همچنين سران حكومتي كشور هاي همجوار است كه شاخص ترين آنها شاه طهماسب-شاه عباس- آقا محمد خان – فتعليشاه وكريم خان زند مي باشد كه در قسمت گلويي زير سقف نصب شده وخود مروري است بر تاريخچه فعاليت هاي سياسي انجام شده در اين بنا است.

در تزئين تالاراز17 طرح مختلف استفاده شده كه شامل نقش چهل چراغ –مقرنس –نماي بيرون عمارت – نقوش استيليزه گياهي هندسي و ...مي باشند. 

ويژگي هاي معماري بنا

مصالح بكار رفته در اين بنا شامل اجر –ماسه – اهك وگچ بوده و جهت رعايت اصول معماري در زير سازي وپي اين بنا از سنگ استفاده شده وهمچنين چوب ارس بهصورت عمودي وافقي نيز به منظور استحكام بنا به كار رفته است .

آيينه خانه توسط فضاي سبز محدودي از جمله گل كاري و احداث چپر وپرچين از كل مجموعه دارالحكومه منفك مي شده است .بناي فوق الذكر داراي پلاني آزاد بوده ورعايت نظام هندسي وجود تقارن والهام پذيري از معماري غر ب به عنوان مثال استفاده از كاشي هفت رنگ در ساخت آن به وضوح مشاهده مي گردد . در ساخت نماي ايينه خانه از كاشي در سه تكنيك هفت رنگ – معقلي واسليمي استفاده شده است.

نقوش اسليمي نيز نگاره هايي برگرفته از مظاهر طبيعت هستند كه براي پرهيز از شبيه سازي
( رقابت با خالق ) طرح شده اند . ابعاد بنا 90/10*18 متر و ارتفاع آن بااحتساب مناره ها 60/14 متر و مساحتي بالغ بر 5/392 متر را شامل مي شود .

ساختمان داراي سه درب ورودي در اضلاع شمالي (ورودي اصلي) غربي و شرقي مي باشد كه هرسه به راهرويي در طبقه اول منتهي مي شوند . در يك طرف اين راهرو حجره هايي قراردارد ودر سوي ديگر چهار اتاق . در دو انتهاي راهروپلكان هايي تعبيه شده كه به طبقه فوقاني جايي كه تالار آيينه در آن واقع شده ختم مي گردد . در طبقه دوم نيز شامل چهاراتاق وتالار آيينه مي باشد . درب هاي اين طبقه از جنس چوب صندل بوده كه با استخوان تزئين شده اند . سقف ها مشبك چوبي اند كه اين خود از شاخصه هاي معماري عصر قاجار محسوب
مي گردد.

سقف بنا دو پوششه بوده كه شيرواني آن قبلا از جنس سفال وهم اكنون از ورق گالوانيزه است .

در نماي شمالي (اصلي) عمارت چهار نيم ستونبه قطر تقريبي 110 سانتيمتر و ارتفاع 10 متر مشاهده مي شود – دو نيم ستون داراي يك تاج نيم دايره اي هستند كه شكل گلدسته را تداعي مي كنند و دو نيم ستون ديگر فاقد تاج هستند واين امر به دليل زلزله بوده كه باعث افتادن تاج ها شده و بعد از مرمت جاي آن خالي گذاشته شده است .اين نيم ستون ها با كاشي- هاي فيروزه اي ولاجوردي و نيز كاشي ها ي سياه – سفيد و زرد مزين شده اند .

نيم ستون ها با خط معقلي بسيار زيبايي آراسته شده اند كه كلمه محمد به طورمنظم در اين
نيم ستون ها از پايين به بالا 12 مرتبه تكرار شده است . يك مرتبه بهرنگ سياه و يكبار به رنگ زرد كه نيم ستون ها به پايه اي از سنگ مرمر ختم مي شوند

در قسمت فوقاني نماي اصلي يك تاج نيم دايره اي وجود دارد كه نسبت به دو تاج نيم دايره اي روي مناره ها بسيار بزرگتر است .در حاشيه تاج اصلي يك رديف كاشي با نقش گل لاله به رنگ قرمز و آبي به صورت سر بالا و واژگون نسب شده است . در قسمت داخلي اين نيم دايره يكسري نقوش اسليمي بسيار زيبا مشاهده مي گردد . در بخش مياني اين نيم دايره بازمينه اي لاجوردي وجود دارد كه نقش جدال بين شير واژدها در آن ديده مي شود . در فرهنگ باستاني ايران زمين جدال بين شير واژدها سمبلي از جدال بين خير وشر بوده است در اين تصوير در حالي كه اژدها (سمبل شر) شير را در بر گرفته شير (سمبل خير) با فشردن گلوي اژدها شر را

به آستانه نابودي مي كشاند .در كنار جدال بين خير وشر دو تفنگدار در حاليكه به زمين زانو
زده اند محل جدال بين شير و اژدها را نشانه رفته اند.

اين سربازان نيز خود مي توانند نمادي از خير وشر كه با هم در جنگند باشند .در زير اين قسمت طاقي وجود دارد كه درب ورودي را در ميان گرفته است. كاشي هاي اين قسمت به رنگ زرد فيروزه اي و لاجوردي ميباشد.

پيشاني طاق با نقوش اسليمي تزئين شده است. در قسمت زيرين نقش دو گلدان به صورت قرينه و همينطور نقش عمارت كلاه فرنگي در طرفين اين گلدان ها مشاهده مي شود.

در دو طرف درب ورودي نقش دو سرباز در هال نگهباني از بنا به چشم مي خورد كه حالت چشم ها و طرز ايستادن سربازان ياد آور تابلوهاي تعزيه عصر قاجار مي باشد وهمچنين نشان دهنده نوع لباس رزم وقدرت است.در بخش مياني نما يك طا ق جناقي وجود دارد كه درقسمت مياني آن پنجره اي به ابعاد 290*290 سانتيمتر قرار دارد بنام طارمي وعلت بزرگ بودن آن تامين نور تالار آيينه و ايجاد چشم انداز مناسب به فضاي بيرون ميباشد.

تزئينات اين طاق محراب گونه دو لچكي با پس زمينه زرد همراه با نقوش اسليمي به رنگ فيروزه اي ولاجوردي مي باشد .بين قسمت فوقاني و مياني دو رديف كاشي هفت رنگ نسب شده است .

به طور كلي در معماري اين دوران رسم بر اين بوده است كه نام معمار وباني بنا در قسمت بالايي ورودي به صورت كاشي كاري حك مي شده در اين بنا هم قبلا در همين محل كتيبه اي وجود داشته كه محدوده حكومتي سردار كه از استرآباد وگوگلان ونردين – اسفراين- جوين- سبزوار و جاجرم وبجنورد را در بر مي گرفته و همينطور نام باني بنا در آن نقش بسته كه در دوران پهلوي به دستور رضا شاه اين كتيبه از سردرب بنا جداشده و بجاي آن كاشي كاري فعلي نسب شده است .

                       **********************************

فضاي فرورفته بين نيم ستون هاي ايوان يا به عبارتي طاقديس نيز بعضا با كاشي هاي لوزي شكل به رنگ هاي زرد – سفيد – فيروزه اي و آبي مشبك طرح زيبايي را در بنا ايجاد كرده اند .در بخش تحتاني طاقديس ها يك طاقچه جناقي به ارتفاع 20/2 متر داراي پايه اي پوشيده از سنگ مرمر وجود دارد .قسمت داخلي اين طاق باكاشي هفت رنگ زرد ولاجوردي وحاشيه اي به رنگ سياه تزئين شده است.در قسمت با لا ي اين طاق روي يك كتيبه لا جوردي مملو از نقوش اسليمي منازعه گاو وشير نقاشي شده است كه به ياد آورنده نقوش گاو وشير حك شده در حجاري ديواره هاي تخت جمشيد است .

اين عمارت تنها نمادي از روح خلاق هنرمند ايراني است وتنهادست تواناي هنرمندايراني بااستعانت ازهنرمعماري نقاشي كاشيكاري وآينه كاري قادربه خلق چنين تركيب بديعي مي باشد.

به يكي ديگرازتغيراتي كه دربنا صورت گرفته مي توان به باز شدن ديوارراه پله ها به طبقه بالا نام برد كه بر اساس عكس پيشين آن بسته ودر عكس هاي كنوني بازاست.

از نظر دسترس بنا را مي توان به 6 ورودي تقسيم كرد نحوه ساخت بنا از لحاظ اقليم ومعمارصحيح است زيرا با اين زاويه ساخت نسبت به شمال مي توان در زمستان بهترين حالت
نور گيري و سير كلاسيون هوا را داشت .

مصالح استفاده شده در بنا را بطور كلي مي توان گفت  بومي بوده واز منطقه بجنورد تهيه
مي شده است .از نشانه هايي كهمي توان فهميد كه اين بنا بر گرفته از طرح هاي اروپا يي است استفاده از قوس هايي است كه در تاج مناره هاايجاد شده كه براثربرداشت اشتباه از قوس اروپايي در ايران ايجاد شده كه اصلا دوام و پايداري نداشته و در طرح هاي اروپايي به منظور ايجاد يك نما بكار مي رفته وجزء سازه نبوده در حالي كه در ايران به عنوان طاق زني مورداستفاده قرارداده مي شده كه به مورور زما ن تخريب مي شده است

 *جهت بادهاي شهرستان بجنورد * 

باد هاي منطقه از طرف غرب - شمال غرب – جنوب و جنوب شرقي مي باشد باد هاي شمال وشمال غربي سرد بوده و باران زا مي باشد .باد هاي جنوب و جنوب شرقي منطقه گرم وخشك هستند به همين دليل در قسمت جنوبي بنا از استخر و درختان استفاده شده تا باعث مرطوب و خنك شدن هوا شود .

بيشترين باد ثبت شده در بجنورد برابر 65كيلومتر در ساعت و توام با باران بوده وجهت آن غربياست. دليل نداشتن حياط مركزي درمنازل حرمسرا ها وجود رطوبت درشهرستان است وبراي رفع رطوبت نياز به يك فضاي بازاست.

بنااز لحاظ نما و پلان داراي تقارن كاملي است . وجود نقوش و خطوط زرد رنگ در سطح كاشي هاي فيروزه اي رنگ نشان دهنده ساخته شدن بنا در دوره قاجاريه است .

بطور كلي فرم اين بنا كاملا متناسب با كاربري آن است وجود مناره هاي بلند در دو سو اشاره به درب ورودي و ابهت وشكوه بنا را مي رساند .

وجود يك فضاي انتظار –استقلال اتاق كار اصلي و وجود ديد به كل سايت از اتاق اصلي
(تالار آيينه ) از جمله اين موارد است و به اين ترتيب حس خلاء وسردرگمي و بي توجهي در اين بنا به وجود نخواهد آمد

مسجد جامع ورامين :

مسجد جامع ورامين از زيباترين وکامل‌ترين مساجد چهار ايوانه کشور است که هر ساله پذيراي هزاران گردشگر داخلي وخارجي است.

اين مسجد يکي از شاهکارهاي هنرمعماري اسلامي است که بناي آن در قرن هشتم هجري توسط معمار علي قزويني در زمانسلطان محمد خدابنده آغاز و در زمان سلطان ابوسعيد به پايان رسيد.

هنر کاشيکاري، گچ بري، آجرکاري وخوشنويسي خطوط بناي اين مسجد چنان با هم ترکيب شده‌اند، که در کمتر بناي تاريخيايران به چشم مي‌خورد.

به‌کارگيري آجر براي نوشتن آيات قرآنيوآجرچيني درپيشاني ايوان جنوبي مسجد به طرز شگفت آوري نام مبارک "حضرت علي (ع)" رابه نمايش مي‌گذارد.

راز و رمز شيعه را در جاي جاي اين مسجدتاريخي مي‌توان مشاهده کرد.

گنبد مسجدجامع ورامين از ساير بخش‌هايبنا ارتفاع بيشتري دارد و سردر ورودي و سر در شبستان هر دو کوتاه ساخته‌شده تا گنبدبه‌خوبي نمايان باشد.

محراب اين مسجد که حدود شش مترارتفاعدارد ازپايين تاارتفاع سه متري عاري از هرگونه تزئين است.

به‌اعتقاد برخي محققان، اين محرابازابتدا به‌همين صورت بوده و بنا به دلايلي ساخت آن نيمه‌کاره مانده است اما عدهديگري از محققان معتقدند: دست حوادث و گذشت روزگار گچ بري‌ها و تزئينات پايين محرابرا از بين برده است.

مسجد جامع ورامين در سال ‪ ۱۳۱۰هجري - خورشيدي در شمار فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

مي‌شود گفت مسجد جامع، خلاصه معماري اسلامي است. مسجدهاي جامع در تمام دوران طلاييتمدن اسلامي، نشانه‌اي از عظمت و آباداني يک شهر بوده‌اند.

بهترين معماران و هنرمندان براي ساختن آن‌ها جمع مي‌شده‌اند و سنگ تماممي‌گذاشته‌اند. از طرفي مراكز  مهم شهر مثل بازار و ساختمان‌هاي حکومتي در اطرافِمسجد جامعِ هر شهر تشكيل مي‌شد و نبض شهر در اطراف آن تندتر مي‌زد

معماري:

1- تهرنگ اين مسجد، ميانسراي چهارايواني است.

2- كل ساختمان اين مسجد، تناسب 2 بر 3 دارد.

3- ايوانهاي مستطيلي اين مسجد، گاهي از عرض و گاهي از طول به حياط باز مي‌شوند.

4- اين مسجد از نمونه‌‌هاي خاصي است كه بيشتر از هر ساختمان ديگري، در آن تاغ چهاربخش وجود دارد.

5- اين مسجد آشكارا فرم مستطيل دارد.

6- در مقطع آن، اصل فراز و فرود به خوبي ديده مي‌شود.

7- ورودي اين مسجد، از بدنه‌اش بيرون زده است (مثل ورودي كاروانسراها).

8- در اين ساختمان اصل شفافيت وجود دارد، به اين مفهوم كه ورودي، بيرون و درون را از هم تفكيك نمي‌كند.

9- هر چهار ايوان اين مسجد، رو به حياط باز مي‌شوند.

10-   اين مسجد يكي از زيباترين نمونه‌هاي ايوان را داراست.

سازه:

1- نيارش اين ساختمان دقيق است و آمودهاي پايداري دارد.

2- گنبد دو پوسته داشته كه «خود» آن ريخته و آهيانه مانده است.

3- گنبد آهيانه، از نوع ناري است.

4- پوشش شبستان اين مسجد، تاغ‌هاي آهنگ و چهاربخش است.

5- اجراي ترمبة پتكانة بسيار زيبا در ايوان جلوي گنبدخانه. (از زيباترين پتكانه‌هاي آجري)

6- چفد چمانه در اين مسجد، بسيار بكار رفته است.

7- از نظر اجرا، چفد در شكرگاه گنبد، كلفت اجرا شده تا به بيرون فشار وارد سازد و در ايوارگاه آن را به دو سوم رسانده‌اند.

آرايه:

1- تلفيق متعادل آجر و كاشي (مانند سلطانيه و جامع يزد).

2- گچبري برهشته در محراب

3- كتيبه‌هاي آجري.

شرح معماري

مسجد جامعِ ورامين يكي از مساجد جامع شاخص ايران است. پس از چندين قرن، هنوزمي‌شود اوج هنر معماري ايلخاني را در اين مسجد ديد. وقتي پا به آن مي‌گذاري، کافياست چشمت را باز کني و با سکوت سنگين آن‌جا کنار بيايي تا از لابه‌لاي خرابي‌ها،سير و سلوکي را آغاز کني. ديدن کاشي‌کاري‌ها  و عبور از  ورودي‌ها، ايوان‌ها، حياطو... تجربه‌اي برايت به جا مي‌گذارند که شايد چند سال بعد، تکرار نشدني باشد.  

 شهر ورامين مركز شهرستان ورامين در چهل كيلومتري تهران است. ورامين هميشه مركزكشاورزي بوده و بر خلاف خيلي از شهرهاي ايران، هنگام حملة مغول آبادتر شد. آن زمانخيلي از مردم ري و اطراف به ورامين كوچ كردند. چند سال بعد، ورامين از قريه‌اي بزرگبه شهر تبديل شد.

 ساختمان مسجد جامع ورامين در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (الجايتو) كه يكياز معروف‌ترين ايلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجايتو دوران نسبتا آرامي بود. الجايتو برخلاف مغولان چنگيزي فکر آباداني ايران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردمايران را رعايت كرد.

 مسجد جامع ورامين، مستطيلي است به طول حدود 66متر و عرض تقريبا 43 متر. درساختمان آن از آجر استفاده شده. اين آجرها در قسمت‌هاي مختلف به شکل‌هاي مختلف  كنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئيني دارند. سبك معماري مسجد، ايلخاني است كه درحقيقت ادامة سبك سلجوقي بوده است.

 مسجد جامع ورامين يک بناي چهار ايواني است. ضلع شمالي كه ورودي مسجد است ازطريق ايوان‌هاي شرقي و غربي به ضلع جنوبي كه نمازخانه در آن قرار گرفته، مي‌رسد. ضلع شرقي هم نقش ورودي - خروجيِ فرعي را داشته. امروز اطراف مسجد خالي است و  معلومنيست در گذشته، معماري اطراف آن چگونه بوده است.

ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجايتو زنده نبود. دوران، دورانِحكومت  ايلخاني ديگر، به نام ابوسعيد بهادر بود. اگرچه اين ابوسعيد بهادرخان ازجوانانِ نيك روزگار نبود، اما به هرحال در كتيبة مسجد نام او را ثبت كردند. البتهآن كتيبه حالا ديگر وجود ندارد.

 مسجد جامع ورامين يك بار در سال815 هجري به دستور شاهرخ تيموري مرمت شد اما شدتتخريب در آن بسيار بالا بوده است. امروز اين مسجد پر از داربست است اما به نظرنمي‌رسد مراقبت‌هاي خاصي در كار باشد. اگر خواستيد از حال و روزش بيشتر با خبرباشيد، در فهرست بناهاي تاريخيِ ثبت شدة ايران سراغِ شمارة 176 را بگيريد.

كتيبه‌هاي شاهرخ، كتيبة آياتِ سورة جمعه، انواع نمونه‌هاي آجركاري و كاشي‌كاري،نمازخانه و گنبد همه در اين ضلع قرار گرفته‌اند. اين‌جا نماي عمومي ايوان جنوبياست

اين گنبد مسجد است. بخشي از ديوارهاي ضلع غربي هم پيداست. سال‌ها پيش اين ضلعكاملا تخريب شده بود. ديواري هم كه حالا مي‌بينيد عمر چنداني ندارد. يك خانمي بهنام مادام ديولافوا كه در زمان قاجار به ايران سفر كرده در سفرنامه‌اش طرحي از مسجددارد كه جاي ديوار غربي در آن خالي است. اين را هم بگويم كه گنبد بر روي پايه‌ايچهارگوش قرار دارد. بعد يك هشت ضلعي شده. بعد شانزده ضلعي و بعد به دايره تبديلشده.

آجركاري و بخشي از كتيبه‌هاي ايوان جنوبي مسجد

طرح‌هاي اسليمي و رنگ‌هاي آبي و بنفش و فيروزه‌‌اي آدم را حيرت‌زدهمي‌کند... اين نمونه‌اي از كاشي‌كاري ورودي ضلع شمالي  مسجد است

طرحي که مادام ديولافوا همسر مارسل ديولافوا، باستان‌شناس معروف فرانسوي، ازايوان شرقي و نماي بيروني مسجد زده. مادام ديولافوا سه بار به ايران سفر كرده وسفرنامة معروفي هم دارد که روايت او از سفر به شهرهاي مختلف ايران است

 تنوع آجرچيني را مي‌بينيد؟ اين كتيبه، تمام ايوان جنوبي را دور مي‌زند وآيه‌هايي از سورة جمعه را مي‌شود روي آن خواند. کاشي‌کاري کلمه علي در دل آجرهابي‌نظير است. در  مسجد جامع ورامين عموما حال و هواي مساجد شيعي ديده مي شود. بدنيست بگويم كه در دورة ايلخانان، در وانفساي دعواي حنفيان و شافعيان، الجايتو حتينام امامان شيعه را روي سكه‌ها زد. او از دعواي فرقه‌ها به تنگ آمده بود. اين‌جابخشي از ديوارِ ايوان جنوبي است

 اگر در ضلع غربي مسجد بايستيد ضلع شرقي را اين‌طوري مي‌بينيد. خوشبختانهاين ضلع  تا حد زيادي سر پا مانده است. ايوان شرقي يك راهروي سرپوشيده است كه دهطاقنماي كوچك و يك طاقنماي بزرگ دارد. شما هم داريد طاقنماي بزرگ را مي‌بينيد. اگرنزديك‌تر برويد مي‌بينيد كه بالاي آن كلماتِ الله، محمد و علي در سه جهت ديدهمي‌شود

 اين‌ها كتيبه‌هاي شاهرخ تيموري هستند. نام شاهرخ را اگر خوب دقت كنيد مي‌بينيد. غير از آيات و اشعار كه در كتيبه‌هاي تزئيني ساختمان‌هاي مساجد قديمي ديده مي‌شوند،اطلاعات ساخت، تعمير و تاريخ بنا را مي‌شود از كتيبه‌هاي مساجد به دست آورد. در زيرطاقنماي ايوان جنوبي دو كتيبة آجري وجود دارد که  اين كتيبة سمت راستي است

 اين طاق ايوان جنوبي است. پر از آجر. آجرها به شكل‌هاي مختلف كنار هم چيدهشده‌اند. خوب كه دقت كنيد ظرافت‌هاي زيادي را كشف خواهيد كرد. به طور كلي ضلع جنوبياين مسجد پركارترين قسمت ساختمان است. از اين ايوان مي‌توانيم برويم داخل نمازخانه. از آن‌جا مي‌توانيم داخل گنبد را ببينيم. از داخل گنبد تا زمين، حدود بيست و دو سهمتري مي‌شود

ديدن بازي نور و آجرها چه كيفي دارد اما حيف كه اصالتي ندارد. اين‌جا همان ايوانبازسازي شده است. اين چيزي را كه حالا مي‌بينيد روي پِيِ اصلي كه 5/2 متر زير خاكبوده ساخته‌اند. اين را بگويم كه در مساجد اسلامي، ايوان نقش مهمي  داشته و از آنبه عنوان يك فضاي ارتباطي استفاده مي‌شده. اين‌جا داخل ايوان غربي است.

منابع :

http://www.ichodoc.ir

http://www.roshd.ir